Een landschap vol leven

Veen is – geologisch gezien- een zeer jonge landschapsvorm.

Toen aan het einde van de ijstijd de machtige gletsjers van Noordwest Duitsland smolten, ontstonden smeltwatermeren. In die open wateren vormde zich sediment waar oeverriet en andere rietachtigen konden groeien. In de loop van de tijd hoopte zich dood plantenmateriaal onder water op, waar het slechts ten dele verteerde. De turfvorming begon en het laagveen ontstond.
Vervolgens groeiden de lagen turf en de planten verloren het directe contact met het voedselrijke grondwater. In dit zure, voedselarme milieu konden tot slot enkel nog veenmossen gedijen, die de hoofdrol bij het ontstaan van hoogveen speelden. Bij veenmos groeien de planten aan de bovenkant telkens weer aan, terwijl de oudere mossen afsterven en naar beneden zinken. Zo groeit de laag turf met een gemiddelde van 1 mm per jaar.De ontwikkeling van hoogveen is een proces van millenia dat zich in verschillende fasen heeft voltrokken.

„De eerste werkt zich dood, de tweede lijdt nood en de derde verdient zijn brood“

... Dat was een zwaar leven voor de eerste kolonisten in het veengebied. Na 1850 kwam in het Bourtangermoeras de grootschalige ontginning op gang. Turfwinning en landbouw hebben stuk voor stuk  hun stempel gedrukt op het hoogveenlandschap.

Veenbrandcultuur
Al in de zestiende eeuw kwam eerst in Nederland en later ook in Noordwest-Duitsland de veenbrandcultuur tot ontwikkeling. Daarbij werd het hoogveen voor de winter oppervlakkig geïrrigeerd om het in de lente die volgde in brand te steken. In de nog hete as zaaide men vooral boekweit, maar ook tarwe, haver en aardappelen. Op deze grond konden maximaal 5 tot 7 jaar lang gewassen worden geteeld. Daarna moest het dertig jaar lang braak liggen.

Vervening
De vervening heeft zijn oorsprong in Nederland. Om het veen te ontwateren werd een stelsel van afwateringsgeulen gegraven. Bij de ontginning van een veengebied moest men eerst een hoofdkanaal aanlegen met aansluiting op een rivier zodat het water op natuurlijke wijze kon wegvloeien. Dit hoofdkanaal vertakte zich in tal van zijkanalen (de zogeheten "wijken"). Op de drooggelegde delen werd de turf afgegraven en met turfschepen afgevoerd. Op de terugweg namen de kolonisten op hun schepen slib uit de rivieren mee terug, dat ze door de veengrond mengden. Vervolgens was de grond langs de kanalen geschikt voor landbouw.

Duitse hoogveencultuur
De veenbrandcultuur en de vervening rond ca. 1880 werden door de machinale Duitse hoogveencultuur vervangen. Het hoogveen werd ontwaterd, de vegetatie verwijderd en de bovenste lagen turf vermengd met kunstmest. Daarmee schiep men de voorwaarden voor de grootschalige intensieve landbouw en de exploitatie van grotere delen van het veen. Men bereikte de verhoging van opbrengsten en een verbetering van de leefomstandigheden. Door het gebruik van de grond ging de bodemkwaliteit in de loop der jaren achteruit.

Zandmengcultuur
De Duitse zandmengcultuur kwam na de tweede wereldoorlog tot ontwikkeling en werd ingezet voor de ontsluiting van verdere veengebieden. Na de drooglegging met behulp van wijken en kanalen werd de grond tot twee meter diep doorgeploegd. Daarvoor gebruikte men enorme stoomploegen, ook wel de “Zwaluwen van het Emsland” genoemd. Die haalden zand omhoog en mengden dat met turf.

Turf wordt al eeuwenland gebruikt als brandstof

Turf is al eeuwenlang in gebruik als brandstof. Vroeger staken de mensen hoogveen uit zogeheten putten. Vanwege zijn hogere energiedichtheid was alleen zwartveen geschikt als brandstof, witveen heeft het vermogen om water en geuren te binden. Het werd daarom gebruikt als strooisel in veestallen. Door de turfwinning raakten zeldzame dieren en planten hun habitat kwijt.
Inmiddels is de turfwinning geïndustrialiseerd en wordt de turf verwerkt tot potgrond voor kwekers en andere producten. De turfvooraden van Centraal-Europa zijn langzamerhand uitgeput. Grote hoeveelheden turf komen op dit moment nog voor in Scandinavië, Rusland en de Baltische staten.

Ondanks de turfwinning en het gebruik als landbouwgrond is de natuurwaarde van grote delen van het Bourtanger Moor zeer hoog. De Naturschutzbehörden, de Staatliche Moorverwaltung en het staatsbosbeheer proberen intensief de vergraven veengebieden nieuw leven in te blazen. Sinds omstreeks 1970 heeft men veel gedaan aan vernatting en natuurontwikkeling van de gronden om de regeneratie van het veen op gang te brengen en heeft men al forse successen mogen boeken. Greppels en sloten werden gedempt, dammen en beken aangelegd. Natuurlijk kan iets wat in een proces van eeuwen is ontstaan en in enkele decennia is vernietigd, niet heel snel herstellen. Maar: het landschap is volop in beweging – het hoogveen met zijn karakteristieke dieren en planten, zoals het wollegras, keert terug.

Lange tijd was het veen pas na volledige vergraving geschikt voor de landbouw

Vooral sinds het gebruik van de zandmengcultuur was een grootschaliger aanpak van de landbouw mogelijk. De uitvinding van de kunstmest en de technische vooruitgang verbeterden de situatie van de boeren in het veen aanzienlijk. Vandaag staan delen van het Internationale Natuurpark Moor-Veenland in het teken van de moderne, intensieve landbouw en veeteelt. In beide sectoren produceert men voor de regionale markten en ver daarbuiten op basis van internationale standaards.

De geschiedenis van de aardoliewinning in het Internationale Natuurpark Moor-Veenland begint in de negentiende eeuw.

De geschiedenis van de aardoliewinning in het Internationale Natuurpark Moor-Veenland begint in de negentiende eeuw. In totaal ontdekte men elf aardolievelden in deze streek, deze regio werd één van de belangrijkste Duitse aardoliegebieden. Vandaag maakt men nog steeds gebruik van de bekende ja-knikkers.

Door gebruik te maken van hernieuwbare energiebronnen blijven schaarse grondstoffen gespaard en komt geen extra CO2 vrij. In plaats daarvan wordt energie gewonnen uit natuurlijke processen. In het Natuurpark worden hernieuwbare energiebronnen op diverse manieren gebruikt. De natuur wordt de energie-leverancier van de toekomst.

Zon en wind zijn onbeperkt en gratis beschikbaar. Met de ontwikkeling van fotovoltaïca-technieken en moderne windparken werd het mogelijk deze voor het opwekken van stroom te gebruiken.
Biomassa is het resultaat van fotosynthese en in die zin een indirecte vorm van zonne-energie. Bij de verbranding van hout, stro, koolzaadolie en biogas komt evenveel CO2 vrij als de hoeveelheid die deze grondstoffen bij hun groei hebben verbruikt (“CO2-neutraal”).

Adembenemend is het kleurenspel van de natuur, dat zich als een mozaiek vormt in het landschap

Het kleurenspel van de natuur is adembenemend: een mozaïek van landschappen - zand en hei, veen en turf, akkerland en groene weiden. De kleur van het veen is elk jaargetijde weer anders. Temidden van die fraaie natuur groeien tal van bijzondere planten: het uitgebloeide eenarig wollegras tovert het veenlandschap in de nazomer om tot een zee van crèmekleurige pluimen. En als de erica bloeit krijgt ook het anders zo schrale heidelandschap een paarse gloed. De lijst met zeldzame planten in het veen is lang: witte-snavelbies en pijpenstrootje, dopheide en zonnedauw staan erop en - natuurlijk - de veenmossen. Wie goed zoekt kan in dit gebied de kleine veenbes aantreffen, maar ook de lekker geurende nachtorchis en de addertong. Voor kenners en liefhebbers van inheemse planten valt er in het Bourtangermoeras en vooral in het Natura-2000-gebied Bargerveen heel wat te ontdekken. In het veen zijn ook buitengewone diersoorten thuis. Tal van zeldzame soorten - waarvan enkele met uitsterven bedreigd - hebben de weg naar het veen hervonden nadat ze door de vervening waren verdrongen. Inmiddels zijn velen van hen teruggekeerd: vogelkenners hebben er meer dan 280 vogelsoorten geteld, waaronder 112 verschillende broedvogels. De grote wateroppervlakten met hun natuurlijke oevers vormen een prima broedplek. Ook heel bijzondere gasten laten zich hier zien, zoals de witgesterde blauwborst, de geoorde fuut en - een flinke populatie - grauwe klauwieren. Dit gebied is een populaire pleisterplaats voor overtrekkende zwanen, ganzen, eenden en steltlopers. Bijzondere roofvogels, zoals de blauwe kiekendief, de bruine kiekendief en de boomvalk, komen hier graag jagen. Ze voeden zich met dieren die hier hun biotoop hebben gevonden, zoals de heikikker, levendbarende hagedis en adders. Bijzonder fraai zijn de bijna 40 soorten libellen en 30 soorten dagvlinders die hier zijn geteld. De mooiste daarvan zijn de aardbeivlinder en de bruine vuurvlinder. Vooral in het natuurreservaat Bargerveen kunnen natuurliefhebbers hun hart ophalen. Er is voor 30 km aan wandelroutes uitgezet die de wandelaars op heel bijzondere plekken brengen. Vanwege de waardevolle flora en fauna is het Bargerveen aangewezen als Europees vogelrichtlijngebied en als Internationaal wetland en aangemeld als Natura 2000 gebied. Ook het 30 ha grote buitenterrein van het Emsland Moormuseum in Geeste-Groß Hesepe is buitengewoon interessant voor natuurliefhebbers.

• Locatie: Noordwest Duitsland / Noordoost Nederland; inhet driehoek tussen de provincie Drenthe, Landkreisen Emsland en Grafschaft Bentheim

• Oppervlakte: 140 km²

• Oprichting: 1 Juni 2016

• Landschapstypen: Veen, heide, groenland, bos